گروه نرم افزاری آسمان

بخش دوم: سورهي هود



اشاره
شناخت مبانی دین پیامبر شناسی معاد شناسی ص: 165
اول: سیماي سورهي هود
اشاره
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ به نام خداي گستردهمهرِ مهرورز شمارگان: سورهي مبارك هود، داراي 123 آیه، 1715 کلمه و 7513
حرف است. نزول: این سوره پنجاه و یکمین سورهاي است که در مکه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرود آمده است (بعد از
است « هُود » سورهي یونس و قبل از سورهي یوسف) و در ترتیب فعلی قرآن یازدهمین سوره به شمار میآید. نام: تنها نام این سوره
و به مناسبت داستان حضرت هود پیامبر علیه السلام که در آیات 50 تا 60 این سوره ذکر شده، بدین اسم نامیده شده است. نام هود
در این سوره پنج بار آمده است.
فضایل
در مورد فضیلت این سوره از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت شده که هر که این سوره را بخواند، پاداشی به تعداد کسانی
تذکر این نکته لازم است «1» . که به حضرت هود و سایر پیامبران ایمان آوردند و کسانی که آنان را انکار نمودند، خواهد داشت
که این ثوابها براي کسانی است که سورهي هود را بخوانند و از دستورات آن پیروي کنند و آن را الگوي برنامههاي زندگی
خویش سازند. ص: 166 ویژگیها: این سوره به ترتیب نزول در قرآن جاي گرفته است؛ یعنی این سوره
صفحه 50 از 109
بعد از سورهي یونس و قبل از سورهي یوسف فرود آمده و در قرآن نیز همین گونه جاي گرفته است. از پیامبر اسلام صلی الله علیه و
این سخن به خاطر آیهي 112 آن گفته شده است). ) «1» . آله حکایت شده که فرمود: سورهي هود مرا پیر کرد
اهداف
اهداف عمدهي این سوره عبارتاند از: الف) تبیین اصول و مبانی دین؛ ب) بیان راستی و درستی دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله؛
ج) توجه به معاد و جهان پس از مرگ.
مطالب
در این سوره مطالب زیر به چشم میخورد: الف) عقاید: 1. استدلال کردن براي اصول و مبانی دین؛ 2. پاسخ به شبهاتی دربارهي
4. بحث اعجاز قرآن ؛(23 - دعوت اسلامی و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله؛ 3. سخن از پاداشها و کیفرهاي قیامت (در آیات 22
2. بیان ؛( و دعوت به تحدّي و مبارزهطلبی با آوردن ده سوره مثل آن (در آیهي 13 ). ب) اخلاق: 1. دعوت به توبه (در آیهي 3
3. ارتباط عقاید و اعمال ادب پیامبران الهی در گفتار که الگویی براي همهي بشریت است؛ ص: 167
. انسان با یکدیگر و تأثیر آن در سرنوشت انسان. ج) احکام: 1. فرمان به نماز در صبح و شام (در آیهي 114 ). د) داستانها: 1
2. سرگذشت هود علیه السلام و قوم او، یعنی عاد (در آیات ؛(49 - داستان نوح علیه السلام و پیروزي او بر دشمنان (در آیات 25
5. داستان ؛(76 - 4. داستان ابراهیم علیه السلام و فرشتگان (در آیات 69 ؛(68 - 3. داستان صالح علیه السلام (در آیات 60 ؛(60 -50
- 7. داستان موسی علیه السلام (در آیات 97 ؛(94 - 6. داستان شعیب علیه السلام (در آیات 84 ؛(83 - لوط علیه السلام (در آیات 77
2. بیان مطالبی دربارهي مبارزه با شرك، کفر و ؛( 109 ). ه) مطالب فرعی: 1. بیان پیوستگی و هم بستگی آیات قرآن (در آیهي 1
انحراف؛ 3. تسلّی دادن به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در برابر مشکلات؛ 4. دستور استقامت به پیامبر صلی الله علیه و آله و
7. بیان هدف ؛( 5. تهدیدهاي شدید نسبت به دشمنان؛ 6. بحث خلقت آسمانها و زمین (در آیهي 7 ؛( مؤمنان (در آیهي 112
خلقت، یعنی رحمت الهی (در آیهي 119 ). *** ص: 169
دوم: محتواي سورهي هود
کتابی استوار و هدفی توحیدي
خداي متعال در آیهي اول سورهي هود به بنیان استوار قرآن و وحدت توحیدي آن اشاره کرده، میفرماید: 1. الر کِتَابٌ أُحْکِمَتْ
آیَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِن لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ الف، لام، را. (این قرآن) کتابی است که آیاتش محکم شده است، سپس از نزد فرزانهاي آگاه
تشریح شده است، نکتهها و اشارهها: 1. برخی مفسران حروف مقطعه را رمزي بین خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله میدانند، اما
2. منظور از «1» . برخی دیگر معتقدند که این حروف اشاره به آن است که قرآن از همین حروف معمولی تشکیل شده است
در این آیه ارتباط و پیوستگی اجزاي قرآن است، به طوري که همگی به یک چیز واحد منتهی میشوند. و مقصود از « احکام »
.3 «2» . جدا کردن اجزاي چیزي است که به هم دیگر متصل است، که در این جا منظور آیات به ظاهر متفرق قرآن است ،« تفصیل »
قرآن با وجود آیات و سورههاي متعدد آن، هدفی واحد دارد که همان توحید است؛ یعنی تمام معارف قرآن به توحید بازمیگردد
«3» . و اگر عقیده به توحید را بشکافیم و تحلیل کنیم، همین معارف، عقاید، اخلاقیات و اصول و فروع دینی از آن به دست میآید
4. محکم و پیوسته بودن قرآن در این امور تبلور یافته است: الف) تناقض در آن نیست؛ ب) ص: 170
صفحه 51 از 109
روح توحید بر تمام مطالبش حاکم است؛ ج) تغییر و تحریف و تردید در آن راه ندارد؛ د) کتابی علمی است و بر مبناي حدس و
5. در پایان این آیه دو «1» . فرض بنا نشده است؛ پس با پیشرفت علوم بشري، متزلزل نمیشود، بلکه اسرار آن بیشتر کشف میشود
بیان شده است و این اشاره به آن است که خدا حکیم و فرزانه است، پس قرآن او محکم و استوار است؛ و « خَبیر » و « حکیم » صفت
خدا خبیر و داناست، پس نیازهاي بشر را میداند و در قرآن تشریح کرده است. آموزهها و پیامها: 1. قرآن هم محکم و استوار است
و هم روشن و واضح (از آن بهرمند شوید). 2. قرآن را یک واحد به هم پیوسته به شمارید (که تنها هدف آن توحید است و با
توجه به این وحدت، آیات آن را تفسیر کنید). *** خداي متعال در آیهي دوم سورهي هود هدف قرآن و وظایف پیامبر صلی الله
علیه و آله را ترسیم میکند و میفرماید: 2. أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِی لَکُم مِنْهُ نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ که: جز خدا را نپرستید! درحقیقت من از سوي
او براي شما هشدارگر و ص: 171 بشارتگرم؛ نکتهها و اشارهها: 1. این آیه در حقیقت تفسیر آیهي قبل
که هم چون «1» است. در آیه قبل به پیوستگی و وحدت هدف قرآن اشاره شد و این آیه توحید را هدف واحد قرآن معرفی میکند
روحی در تمام آیات قرآن جاري است. 2. توحید و یکتاپرستی، که هدف قرآن است، سر لوحهي دعوت همهي پیامبران نیز هست
و از همین جاست که همهي کتابهاي آسمانی و پیامبران در جبههاي واحد قرار میگیرند و همدیگر را تأیید میکنند. 3. پیامبران
در راستاي دعوت به توحید دو وظیفهي عمده دارند: الف) هشدار دادن به مردم و بیدار ساختن آنان از خواب غفلت و جلوگیري از
سقوط آنان در جهنّم. ب) مژده دادن مردم به خشنودي خدا و نعمتهاي بهشتی. آموزهها و پیامها: 1. هدف قرآن، توحید و دعوت
به یکتاپرستی است. 2. وظیفهي رهبران الهی و مبلغان دینی هشدارگري و مژدهرسانی در راستاي توحید است. *** خداي متعال در
آیهي سوم سورهي هود به هدف دیگر قرآن اشاره کرده و با هشدار به مخالفان میفرماید: 3. وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ
یُمَتِّعْکُ م مَتاعاً حَسَ ناً إِلَی أَجَ لٍ مُسَ مّیً وَیُؤْتِ کُلَّ ذِي فَضْ لٍ فَضْ لَهُ وَإِن تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَ افُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَ بِیرٍ و این که: از
پروردگارتان آمرزش بخواهید؛ سپس به سوي او بازگردید؛ تا شما را از بهره نیکویی تا سرآمد معیّنی، برخوردار سازد؛ و به هر
ص: 172 صاحب فضیلتی، (به مقدار) فضیلتش بدهد. و اگر روي برتابید، پس در حقیقت من از عذاب
روزي بزرگ بر شما میترسم! نکتهها و اشارهها: 1. این آیه نیز در حقیقت تفسیري براي آیهي اول این سوره است؛ یعنی آیهي اول
به پیوستگی و وحدت هدف قرآن اشاره کرد؛ آیهي دوم این هدف را توحید معرفی کرد، و این آیه مردم را به بازگشت به مدار
زندگی دلنشین و نیکوست. زندگی آن گاه نیکوست که انسان را به « بهره و کالاي نیکو » 2. مقصود از «1» . توحید فرا خواند
سعادت ممکن، یعنی نعمت و امنیت و رفاه و عزّت و شرافت برساند. 3. مقصود از دادن فضیلت هر کس به او، آن است که هر
4. در این «2» . انسانی که داراي صفات و اعمال نیک بیشتري است، در برابر آن پاداش زیادتري میگیرد و حق او از بین نمیرود
آیه استغفار و توبه با هم آمده است و منظور از استغفار، ترك بتپرستی و طلب آمرزش است و منظور از توبه ایمان آوردن به
5. انسان نخست باید طلب آمرزش کند و از گناهان پاك گردد، سپس آمادهي بازگشت و پرواز به سوي خدا شود. .«3» خداست
6. استغفار و توبه عاملی براي بهرهمند شدن انسان از نعمتهاي نیکوي دنیوي است. 7. توبه کردن از شرك، واجب است و ترك
آن از گناهان کبیره است که عذاب به دنبال دارد. ص: 173 آموزهها و پیامها: 1. یکی از اهداف قرآن
فراخواندن مردم به توبه و بازگشت به مدار توحید است. 2. استغفار و توبه، زندگی نیکوي انسان را تا آخر عمر بیمه میکند. 3. هر
کس فضیلت بیشتري کسب کند، لطف و پاداش بیشتري دریافت خواهد کرد. *** قرآن کریم در آیهي چهارم سورهي هود به
معاد و قدرت الهی اشاره کرده، میفرماید: 4. إِلَی اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ بازگشت شما فقط به سوي خداست؛ و او
بر هر چیزي تواناست. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه به معاد و قدرت مطلق الهی اشاره کرده است؛ یعنی اگر به قدرت الهی توجه
کنید، امکان معاد را متوجه میشوید و آن را جدّي میگیرید و انکار نمیکنید. 2. این آیه در حقیقت بیان میکند که چرا پیامبر
صلی الله علیه و آله براي مخالفان در روز رستاخیز بیمناك است؛ یعنی اشاره دارد که همهي شما به سوي خدا بازمیگردید و به
صفحه 52 از 109
حساب کارهاي شما رسیدگی خواهد شد؛ پس، از مخالفت خدا بترسید و توبه کنید. آموزهها و پیامها: 1. بازگشت شما تنها به
سوي خداست (پس براي حضور در رستاخیز آماده شوید). 2. به قدرت الهی توجه کنید تا امکان معاد براي شما روشن شود (و آن
را جدي بگیرید). *** ص: 174 قرآن کریم در آیهي پنجم سورهي هود به رويگردانی و مخفیکاري
مشرکان و آگاهی همهجانبهي الهی اشاره کرده، میفرماید: 5. أَلَا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخفُوا مِنْهُ أَلَّا حِینَ یَستَغْشُونَ ثِیَابَهُمْ یَعْلَمُ
مَا یُسِرُّونَ وَمَا یُعْلِنُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ آگاه باشید، که آن (مشرك) ان سینههایشان را نزدیک هم قرار میدهند، تا (رازشان
را) از آن (پیامبر) پنهان دارند؛ آگاه باشید، آنگاه که لباسهایشان را بر سر میکشند، (خدا) آنچه را پنهان میکنند و آنچه را
آشکار میسازند، میداند؛ [چرا] که او، به (اسرار) درون سینهها داناست. شأن نزول: حکایت شده که گروهی از مشرکان هنگامی
که از برابر پیامبر صلی الله علیه و آله میگذشتند، سر خود را به زیر افکنده و حتی آن را با لباس خویش میپوشاندند تا پیامبر آنها
نکتهها و اشارهها: 1. این آیه ممکن است اشاره به «1» . را نبیند. آیهي فوق فرود آمد و به آگاه بودن خدا از حال آنان اشاره کرد
هرگونه مخفیکاري و رويگردانی ظاهري و باطنی دشمنان پیامبر صلی الله علیه و آله باشد که در هنگام گفت و گو یا حرکت،
و حتی لباسها را بر سر «1» ص: 175 سر خود را به زیر میانداختند و به همدیگر نزدیک میشدند
میکشیدند تا خودشان و سخنانشان و کینهاي را که در دل داشتند، مخفی کنند. 2. این آیه به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله
دلداري میدهد که نگران واکنشهاي منفی مخالفان نباشد که همه زیر نظر خدا هستند و به مخالفان هشدار میدهد که مخفی
کاريشان سودي ندارد. آموزهها و پیامها: 1. مشرکان واکنش منفی نسبت به رهبران الهی نشان میدهند و از دعوت پیامبر صلی الله
علیه و آله روي برمیتابند و مخفیکاري میکنند. 2. مخالفان اسلام مخفی کاري نکنند که خدا از همهي چیزهاي مخفی و آشکار
آگاه است. ***
رزق همگان بیمه شده
قرآن کریم در آیهي ششم سورهي هود روزي همهي جنبندگان زمین را بیمه میکند و با اشاره به آگاهی خدا میفرماید: 6. وَمَا مِن
دَابَّۀٍ فِی الْأَرْضِ إِلَا عَلَی اللَّهِ رِزْقُهَا وَیَعْلَمُ مُسْتَقَرَّهَا وَمُسْتَوْدَعَهَا کُلٌّ فِی کِتَابٍ مُبِینٍ و هیچ جنبندهاي در زمین نیست، مگر [این که
روزیش بر خداست؛ و ص: 176 قرارگاه ثابت او و ناپایدارش را میداند؛ (زیرا) همه در کتاب روشنگر
که عطاي مستمر الهی «1» به معناي بخشش مستمر است و به روزي جنبندگان « رِزْق » . (علم خدا ثبت) است. نکتهها و اشارهها: 1
است، رزق گفته میشود. البته رزق هم شامل بخششهاي مادي میشود و هم معنوي؛ یعنی همان طور که شامل غذا میشود، شامل
به معناي نوشتهي روشن و روشنگر است. این تعبیر به علم وسیع الهی اشاره « کتاب مُبین » . علم و معنویت و شهادت نیز میشود. 2
دارد؛ یعنی نام و محل همهي جنبندگان در علم الهی ثبت است و روزي کسی از قلم نمیافتد، پس کسی نباید نگران باشد که
نامش از قلم بیفتد. جمله را رزّاق روزي میدهد قسمت هر یک به پیشش مینهد (مولوي) 3. خدا به همه چیز آگاه است و دلیل
او به همهي «2» . این مطلب آن است که به همهي موجودات زمین روزي میدهد و محل استقرار و محل نقل و انتقال آنها را میداند
جنبندگان از حیوانات قعر دریاها تا موجودات ذرهبینی و انسانها و حیوانات خشکی و پرندگان روزي میدهد و کسی را از قلم
آن نیست که انسانها براي تهیهي معاش ،«. روزي همهي جنبندگان زمین بر خداست » : نمیاندازد. 4. مقصود از این که میفرماید
خود تلاش نکنند و به ص: 177 سستی و تنبلی روي آورند و یا فرصتی به استثمارگران بدهند تا فقر مردم
را توجیه کنند، بلکه منظور آیه آن است که رزق مردم به دست خدا ولی مشروط به تلاش مردم است؛ و از این روست که میبینیم
5. این آیه در حقیقت ترمزي بر دنیاپرستی و «1» . پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام نیز کار میکردند تا محتاج دیگران نباشند
حرص گروهی است که براي به دست آوردن ثروت دست به هر ستم و گناهی میآلایند، به گمان این که اگر چنین نکنند رزق
صفحه 53 از 109
آنها نمیرسد. این آیه و احادیث اسلامی به آنان هشدار میدهد که از طریق نامعقول و نامشروع و غیر قانونی براي تأمین زندگی
اقدام نکنند و مطمئن باشند که خدا نیازمندي همگان را تأمین میکند. تشنه مینالد که: اي آب گوار آب هم نالد که کو آن آب
خوار؟ (مولوي) 6. روایت شده که امام علی علیه السلام در نامهاي خطاب بر فرزندش امام حسن علیه السلام میفرماید: اي فرزندم!
بدان که روزي دو گونه است: یک نوع روزياي که تو باید به جست و جوي آنها برخیزي و نوع دوم روزياي که در جست و
آن چنان که عاشقی بر رزق زار هست عاشق رزق هم بر رزق خوار (مولوي) آري برخی روزيها مثل آفتاب، «2» . جوي تو است
هوا، باران و هدایتهاي الهی و فطري، بدون کوشش به سراغ ما میآیند که اگر آنها را با تلاش خود حفظ نکنیم، از دست
میروند و یا بیاثر میشوند. ص: 178 آموزهها و پیامها: 1. رزق خود را به دست خدا بدانید (و در برابر
دیگران تن به ذلت ندهید و نترسید و حرص نورزید). 2. همه چیز شما ثبت است و خدا بدانها آگاه است (پس نگران نباشید و
مراقب کردار خود باشید). *** قرآن کریم در آیهي هفتم سورهي هود به هدف آفرینش جهان و بهانهجویی کافران در برابر معاد
اشاره میکند و میفرماید: 7. وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضَ فِی سِتَّۀِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِن
قُلْتَ إِنَّکُم مَبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا إِنْ هذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز [و
دوره آفرید؛ و تخت (جهانداري و تدبیر هستی) او بر آب بود؛ تا شما را بیازماید که کدامین شما نیکوکارتر است. و اگر بگویی:
«! این، جز سحري آشکار نیست » : حتماً کسانی که کفر ورزیدند میگویند «. در حقیقت شما بعد از مرگ، برانگیخته میشوید »
همان شش دوره (طولانی یا کوتاه) است؛ چراکه هنگام آفرینش، ،« شش روز » نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از آفرینش جهان در
2. خدا با این که قادر بود، جهان را در یک لحظه «1» . روز معمولی بیست و چهار ساعتی وجود نداشت و خورشید و زمین نبود
بیافریند، آن را در شش دوره آفرید، تا هر زمان چهرهي تازهاي پیدا کند و قدرت و عظمت پروردگار را بنمایاند. تفسیر قرآن مهر
در اصل به معناي سقف یا چیز سقفدار است و به تختهاي بلند پادشاهان هم عرش گفته میشود. « عَرْش » .3 جلد نهم، ص: 179
گاهی هم به معناي مجموعهي جهان هستی به کار میرود که قدرت خدا همهي آن «1» . این واژه بعداً به معناي قدرت به کار رفت
گفته میشود؛ مانند فلزات مایع و امثال آن. در آغاز « ماء » به معناي آب است اما به هر چیز مایع هم « ماء » . را فرا گرفته است. 4
آفرینش، جهان به صورت مواد مذاب بود و جهان هستی و پایهي تخت قدرت خدا بر مادهي عظیم آب گونهاي قرار داشت. سپس
5. این آیه، هدف خلقت را آزمایش انسانها «2» . در مراحل بعدي، با حرکات و انفجارات عظیم، سیارات و ستارگان شکل گرفت
معرفی کرده است. البته آزمایش الهی براي کشف حال و پی بردن به وضع درونی و فکري و علمی افراد نیست، بلکه به معناي
پرورش و تربیت انسانهاست. 6. آیه ارزش هر انسانی را به نیکو بودن عمل او میداند؛ یعنی به جاي تأکید بر کثرت و کمیّت، بر
کیفیت عمل تأکید دارد. 7. در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که خدا کثرت عمل نمیخواهد بلکه درستی عمل
ص: «3» . شما را میخواهد و درستی عمل به آن است که با خشوع در برابر خدا و نیّت پاك توأم باشد
8. در این آیه، پس از بیان هدف آفرینش، به معاد اشاره شده است؛ چرا که این دو با هم پیوند دارند؛ یعنی آفرینش جهان 180
هدفش تکامل انسانهاست و تکامل انسان به خاطر آماده شدن براي جهان متکاملتر است؛ و به عبارت دیگر، معاد، خود هدف
آفرینش جهان است. 9. جملهي آخر آیه، یا اشاره به سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله است، یعنی کافران میگویند: این ادعاي تو
و یا اشاره به قرآن است، یعنی کافران میگویند: این قرآن سحري «1» . در بارهي معاد، سحري آشکار (و سخنی بیاساس) است
اما احتمال اول با سیاق آیه، که سخن از معاد میگوید، سازگارتر است. آموزهها و پیامها: 1. هدف آفرینش «2» . آشکار است
جهان، آزمایش انسانها بوده است (پس بکوشید در این آزمایش موفق شوید). 2. کیفیت عمل مهمتر از کمیّت آن است (پس به
کیفیّت عمل بیندیشید). 3. منکران معاد دلیلی نمیآورند، بلکه تهمت میزنند. *** قرآن کریم در آیهي هشتم سورهي هود به
شوخی کردن کافران با حقایق و عذاب الهی اشاره میکند و میفرماید: 8. وَلَئِنْ أَخَّرْنَا عَنْهُمُ الْعَذَابَ إِلَی أُمَّۀٍ مَعْدُودَةٍ لَیَقُولُنَّ مَا
صفحه 54 از 109
یَحْبِسُهُ أَلَا یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْ رُوفاً عَنْهُمْ وَحَاقَ بِهِم مَا کَانُوا بِهِ یَسْتَهْزِءُونَ ص: 181 و اگر عذاب را تا
آگاه باشید! روزي که (عذاب) به آنان برسد، «!؟ چه چیزي آن را باز میدارد » : مدّت معیّنی از آنان به تأخیر اندازیم، قطعاً میگویند
در « امّت » . از آنان باز گردانده نخواهد شد؛ و آنچه که همواره آن را ریشخند میکردند، آنان را فرو گیرد. نکتهها و اشارهها: 1
گفته « امت » اصل به معناي منضم کردن چیزها به همدیگر است و از این رو به گروهی که در زمان و مکان واحدي جمع میشوند
2. در احادیث متعددي حکایت «1» . میشود. این واژه به معناي زمان نیز میآید که در این آیه به همین معناي وقت و زمان است
نفرات کم یاران مهدي علیه السلام است؛ یعنی عذاب بدکاران را به عهدهي یاران مهدي علیه ،« امت مَعدُودة » شده که مقصود از
البته این روایات اشاره به باطن آیه است که یک قانون کلی در مورد ستمکاران را بیان میکند. 3. کافران «2» . السلام گذاشتهایم
حقایق هستی و عذاب الهی را مسخره میکنند و تهدیدهاي تکان دهندهي مردان حق را به شوخی میگیرند و با آتش بازي
میکنند. 4. عذابهاي خدا زمانبندي دارد و تأخیر آن، به معناي برداشته شدن عذاب و رها کردن ستمکاران کافرکیش نیست،
بلکه گاهی خدا (بر اساس مصلحت یا لطفی) عذاب افراد را به تأخیر میاندازد. ص: 182 آموزهها و
پیامها: 1. تأخیر عذاب را به شوخی نگیرید که مجازات الهی حتماً خواهد آمد. 2. خدا پاسخ کوبندهاي به مسخره کنندگان عذاب
میدهد. *** قرآن کریم در آیهي نهم سورهي هود به انسانهاي کمظرفیت و صفات آنان اشاره میکند و میفرماید: 9. وَلَئِنْ أَذَقْنَا
الإِنْسَ انَ مِنَّا رَحْمَ ۀً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَئُوسٌ کَفُورٌ و اگر از جانب خویش، رحمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بر گیریم،
در این آیه به معناي همهي انسانها نیست، بلکه به افراد « انسان » . قطعاً او بسیار نا امید [و] ناسپاس خواهد شد! نکتهها و اشارهها: 1
که ظرفیت کافی براي تحمّل مشکلات و آزمایشهاي الهی را ندارند و زود ناامید میشوند «1» تربیت نایافته و بیارزش اشاره دارد
و ناسپاسی میکنند. 2. انسانها از آن جا که حکمت الهی و مصالح خود را نمیدانند، زود قضاوت میکنند و مأیوس میشوند یا
کفر میورزند، ولی اگر بدانند که همهي نعمتها به دست خداست و دادن هر نعمتی نشانهي لطف و گرفتن هر نعمتی نشانهي
خشم خدا نیست، به فضل خدا امیدوار و نسبت به کم و زیاد نعمتش سپاسگزار میشوند. 3. در این آیه از نعمتهاي الهی با واژهي
یاد شده است. این اشاره به آن است که نعمتهاي الهی نوعی تفضُّل و رحمت خداست و اگر بنا بود طبق استحقاق افراد « رحمت »
به آنان چیزي دهند، نعمت کمی شامل آنان میشد. ص: 183 آموزهها و پیامها: 1. برخی انسانها
کمظرفیت و ناسپاساند. 2. در اثر از دست دادن نعمت، ناسپاس و ناامید نشوید. *** قرآن کریم در آیهي دهم سورهي هود بار
دیگر به انسانهاي کمظرفیت و صفات آنان اشاره میکند و میفرماید: 10 . وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَ رَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ
بديها از من (کنار) » : عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ و اگر بعد از زیان (و ناراحتی) که به او رسیده، نعمتهایی به او بچشانیم، قطعاً میگوید
در این آیه، همان « سَیئات » در حالی که او حتماً شادمان [و] فخر فروش است؛ نکتهها و اشارهها: 1. ممکن است مقصود از «! رفت
ناراحتیها و گرفتاريهاي دنیوي باشد که برطرف شده است و یا گناهان باشد که مشکلات و ناراحتیهاي انسان کفّارهي آنها به
البته این احتمال نیز هست که مقصود رفع همهي بديهاي مادي و معنوي باشد. 2. در این آیه و آیهي قبل چهار «1» . شمار میآید
صفت براي انسانهاي کمظرفیت بیان شده که معیار شناسایی این افراد است: الف) هنگام از دست دادن نعمتها به شدت ناامید
میشوند. ب) هنگام از دست دادن نعمتها بسیار ناسپاس میشوند. ج) هنگام به دست آوردن نعمتها بسیار خوشحال و ذوقزده
میشوند. ص: 184 د) هنگام به دست آوردن نعمتها بسیار فخرفروش و خودبرتربین میشوند. 3. تعبیر
بدین معنا که برخی آن قدر کمظرفیتاند که اگر مختصر .« میچشانیم » است؛ یعنی نعمت را به آنان « أذَقنا » این آیه و آیهي قبل
نعمتی به آنان داده شود، خود را گم میکنند. آموزهها و پیامها: 1. انسانهاي کمظرفیت با چشیدن نعمتی به تحلیل غلط میافتند و
همهي بديها را تمام شده میپندارند. 2. کم ظرفیت نباشید و با چشیدن نعمتی، بسیار شادمان و فخر فروش نشوید. *** قرآن کریم
در آیهي یازدهم سورهي هود به انسانهاي پرظرفیت و نیکوکار اشاره کرده، میفرماید: 11 . إِلَّا الَّذِینَ صَ بَرُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَ اتِ
صفحه 55 از 109
أُولئِکَ لَهُم مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ مگر کسانی که شکیبایی کردند و [کارهاي شایسته انجام دادند؛ آنان برایشان آمرزش و پاداشی
به صورت کلی آمد و در « انسان » بزرگ است. نکتهها و اشارهها: 1. در آیات قبل صفات انسانهاي کمظرفیت بیان شد، ولی عنوان
این آیه موارد استثناي آن بیان شده است. انسانهاي شایستهکردار و شکیبا، پرظرفیت هستند و هنگام از دست دادن نعمتها مأیوس
و ناسپاس نمیشوند و وقتی از نعمتی برخوردار میگردند مغرور نمیشوند. 2. اعمال نیک و صبر دو اثر دارد: یکی شست و شوي
گناهان و دیگري پاداش بزرگ الهی که نصیب انسان میشود. ص: 185 آموزهها و پیامها: 1. شکیبایی و
شایستهکرداري، انسان را پرظرفیت میسازد. 2. اگر آمرزش و پاداش بزرگ الهی را میطلبید صبور و نیککردار باشید. *** قرآن
کریم در آیهي دوازدهم سورهي هود به بهانه جوییهاي کافران و مشکلات پیامبر صلی الله علیه و آله اشاره میکند و میفرماید:
12 . فَلَعَلَّکَ تَارِكُ بَعْضَ مَا یُوحَی إِلَیْکَ وَضَائِقُ بِهِ صَ دْرُكَ أَن یَقُولُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَیْهِ کَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَکٌ إِنَّمَا أَنتَ نَذیرٌ وَاللَّهُ عَلَی
چرا هیچ گنجی بر او فرود نیامده یا فرشتهاي همراه او نیامده » : کُلِّ شَیْءٍ وَکِیلٌ و شاید تو، به خاطر این که (کافران) میگویند
برخی چیزهایی را که به سوي تو وحی میشود، ترك کنی و سینهات به خاطر آن تنگ شود! (نگران مباش و وحی را ابلاغ «!؟ است
کن، چراکه) تو فقط هشدارگري؛ و خدا بر هر چیزي کارساز است. شأن نزول: حکایت شده که گروهی از سران کافران مکه نزد
پیامبر صلی الله علیه و آله آمدند و گفتند: اگر راست میگویی که پیامبر خدا هستی، کوههاي مکه را براي ما طلا کن و یا
فرشتگانی بیاور که نبوت تو را گواهی کنند. آیهي فوق بدین مناسبت فرود آمد. برخی نیز حکایت کردهاند که این آیه به مناسبت
دعاي پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد برادري و وصی شدن علی علیه السلام و استجابت آن فرود آمده که مشرکان بهانهجویی
البته بعید نیست که این وقایع قسمتهایی از یک واقعه بوده «1» . کردند که چرا پیامبر نخواسته که فرشتهاي یا گنجی براي او بفرستد
باشد و یا ص: 186 این آیه به مناسبتهاي متعددي فرود آمده باشد. نکتهها و اشارهها: 1. درخواستهاي
مشرکان نوعی بهانهجویی و لجاجت بود نه درخواست واقعی معجزه براي پی بردن به حق. آنان اگر معجزهاي هم واقع میشد تسلیم
معمولًا براي اظهار امیدواري براي انجام چیزي « لَعلَّ » 2. واژهي «1» . نمیشدند. این مطلب از آیات مشابه این آیه نیز استفاده میشود
از کاري است؛ یعنی میفرماید: شاید تو برخی از وحی را ترك کنی (ولی تو چنین « منع » میآید، ولی معناي التزامی آن در این جا
کاري نمیکنی و نباید بکنی). 3. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله معصوم بود و از وحی پیروي میکرد و همهي آن را به مردم ابلاغ
میکرد، ولی گاهی زمان ابلاغ وحی وسیع بود و پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر ملاحظات عمومی، ابلاغ آن را به تأخیر
آیهي فوق پیامبر را از نظر روانی تقویت میکند تا در برابر بهانهجویی «2» . میانداخت، همان طور که در واقعهي غدیر اتفاق افتاد
آموزهها و پیامها: 1. رهبران الهی در ابلاغ پیام الهی قاطع «3» . مشرکان وحشتی به خود راه ندهد و آیات وحی را سریعاً ابلاغ کند
باشند و ملاحظهي بهانهجویان را نکنند. 2. کافران، با بهانهجویی، رهبران الهی را اذیت میکنند (پس آماده باشید). 3. رهبران الهی
و مبلغان دینی وظیفهي خود را انجام دهند، که خدا خود کارساز است. *** ص: 187
مبارزه طلبی و همانند خواهی دلیل اعجاز آن
قرآن کریم در آیهي سیزدهم سورهي هود مخالفان را به آوردن سوري همانند قرآن فرامیخواند و میفرماید: 13 . أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ
به دروغ آن (قرآن را به خدا) » : قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُم مِن دُونِ اللَّهِ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ آیا میگویند
اگر راستگویید، پس شما هم ده سوره ساختگی، همانند این (قرآن) بیاورید؛ و جز خدا، هر کسی را » : بگو «!؟ نسبت داده است
نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کریم معجزهي جاویدان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است که از نظر فصاحت و «! میتوانید فرا خوانید
بلاغت، یعنی شیرینی و جذابیّت عبارات و رسایی مفاهیم و از جهت محتواي عالی و قوانین و اشاره به علومی که از دسترس بشر
2. چهارده قرن است که قرآن جهانیان را به مبارزه «1» . آن زمان بیرون بود و از جهت خالی بودن از تناقض و خرافات معجزه است
صفحه 56 از 109
میطلبد که ده سوره مانند آن بیاورند، ولی دشمنان عاجز ماندهاند. آنان حاضر شدند جنگها و خسارتهاي مالی را تحمّل کنند،
اما اقدامی در راه مبارزه با قرآن نکنند و اگر هم اقدامی کردند با شکست و خواري و ریشخند جهانیان رو به رو شدند. 3. قرآن
فرا میخواند. این «4» و گاهی به آوردن یک سوره «3» و گاهی به آوردن ده سوره «2» کریم گاهی مخالفان را به آوردن مثل قرآن
تفاوت در تعبیر یا به خاطر پایین آمدن از مرحلهي بالا به پایینتر و ص: 188 نشان دادن ناتوانی بیشتر
قرآن گفته میشود و واژهي سوره نیز به مجموعهاي از « بعض » یا « تمام » و یا به خاطر آن است که واژهي قرآن به «1» مخالفان است
4. کافران اهل منطق و دلیل نبودند و به پیامبر صلی الله علیه و آله «2» . آیات قرآن گفته میشود، هر چند یک سورهي کامل نباشد
تهمت میزدند که قرآن ساختهي اوست، در حالی که خودشان نمیتوانستند ده سوره بسازند. آموزهها و پیامها: 1. قرآن معجزهي
جاویدان پیامبر صلی الله علیه و آله است که کسی نمیتواند همانند آن را بیاورد. 2. دشمنان اسلام را به هماوردي با قرآن فرا
خوانید (تا ناتوانی آنان و حقّانیت قرآن آشکار شود). *** ص: 189 هماوردطلبی قرآن و اعجاز آن
الف) مراحل هماوردطلبی قرآن: یکی از نشانههاي اعجاز قرآن همین همانندخواهی و مبارزهطلبی آن است که در طی چهارده قرن،
از بین همهي بشریت هماوردطلبی کرده است. بسیاري از مخالفان قرآن عربهاي غیرمسلمان بودند ولی نتوانستند کلامی همانند
قرآن بیاورند و هر بار که تلاش کردند با شکست و خواري رو به رو شدند. 1. اگر راست میگویند، سخنی همانند آن بیاورند
3. اگر راست میگویید، شما یک .( 2. اگر راست میگویید، شما ده سوره همانند آن بیاورید (هود، 13 .( (طور، 34 و اسراء، 88
سوره همانند آن بیاورید (یونس، 38 و بقره، 23 ). یادآوري: جالب آن است که هماوردطلبی قرآن نسبت به همهي قرآن، ده سوره و
یک سوره است که اگر کسی نتوانست مثل همهي قرآن را بیاورد، حداقل ده یا یک سوره مانند آن بیاورد! ب) ابعاد اعجاز قرآن:
قرآن کریم از جهات مختلف براي افراد عادي و متخصصان علوم معجزه است؛ یعنی هر کسی میتواند از جهت علمی و تخصصی
خود به اعجاز قرآن پی ببرد. ادیبان از ادبیات قرآن، فقیهان و حقوقدانان از قوانین عالی و کیهانشناسان از آیات علمی
1. فصاحت و بلاغت قرآن (روشن بودن «1» . کیهانشناسی قرآن و ... به اعجاز آن پی ص: 190 میبرند
آیات و رسا بودن بینظیر بیان قرآن)؛ 2. قوانین عالی قرآن؛ 3. اعجاز علمی قرآن (که در یک بحث مستقل ذیل آیهي 10 سورهي
لقمان مطرح شد)؛ 4. آهنگ و موسیقی روحانی قرآن؛ 5. سبک و نظم خاص قرآن؛ 6. معارف عالی الهی قرآن از یک فردِ درس
نخوانده؛ 7. برهانهاي عالی قرآن؛ 8. خبرهاي غیبی از گذشته و آینده؛ 9. استقامت بیان (و عدم اختلاف در آن)؛ 10 . ایجاد انقلاب
ص: 191 قرآن کریم در آیهي چهاردهم سورهي هود به شکست مخالفان در برابر قرآن و «2» . اجتماعی
اثبات حقانیّت آن اشاره میکند و میفرماید: 14 . فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا أُنزِلَ بِعِلمِ اللَّهِ وَأَن لَا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَهَلْ أَنتُم مُسْلِمُونَ و
اگر (دعوت) شما را نپذیرفتند، پس بدانید که (قرآن) با علم الهی فرود آمده؛ و این که هیچ معبودي جز او نیست. پس آیا شما
تسلیم میشوید؟! نکتهها و اشارهها: 1. مفسران، مخاطب این آیه را مسلمانان یا مخالفان و کافران دانستهاند؛ یعنی اگر مخالفان
دعوت شما مسلمانان را پاسخ ندادند، دلیل حقانیت قرآن است؛ و یا این که اگر کافران دیگر دعوت مخالفان قرآن را پاسخ ندادند،
2. معجزه بودن قرآن دو نتیجهي عقیدتی دارد: الف) اثبات حقانیّت و الهی بودن قرآن؛ چرا که هیچ «1» . دلیل حقانیّت قرآن است
بشري نمیتواند مثل آن را بیاورد. ب) اثبات وحدانیّت خدا؛ چرا که اگر معبود دیگري وجود میداشت، حتماً به مخالفان اسلام
کمک میکرد تا کتابی همانند قرآن بیاورند. آموزهها و پیامها: 1. ناتوانی مخالفان در همانندآوري براي قرآن، دلیل الهی بودن
قرآن است. 2. سرچشمهي قرآن، علم بیپایان الهی است. 3. از اعجاز قرآن به توحید رهنمون شوید و تسلیم خدا گردید. ***
ص: 192 قرآن کریم در آیهي پانزدهم سورهي هود به ثمرات کارهاي دنیاطلبان اشاره کرده، میفرماید:
15 . مَن کَ انَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُونَ کسانی که زندگی پست (دنیا) و زیور آن را
بخواهند، (نتیجهي) اعمالشان را در این (دنیا) به طور کامل به آنان میدهیم؛ و به آنان در این (دنیا) کم داده نخواهد شد؛ نکتهها و
صفحه 57 از 109
اشارهها: 1. این آیه به این سنت و قانون الهی اشاره میکند که نتایج اعمال مثبت انسان از میان نمیرود؛ اگر هدف آن زندگی
.2 «1» . مادي باشد، ثمرهاش فقط در این جهان است، اما اگر هدف آن خدا باشد، ثمرات آن در دنیا و آخرت به انسان میرسد
در این آیه بدین مطلب اشاره دارد که بهرهگیري معتدل از دنیا اشکالی ندارد، اما به دنبال زرق و برق دنیا رفتن را « زینت » تعبیر
در این آیه اشاره به آن دارد که اگر کسی دنیا را هدف و « اراده » چون انسان را از آخرت بازمیدارد. 3. تعبیر «2» ؛ سرزنش میکند
مقصود خود قرار دهد، از معنویات و آخرت بازمیماند؛ البته استفادهي صحیح و طبیعی از دنیا اشکالی ندارد، چون دنیا مقدمهي
آخرت است. 4. اگر افرادي در دنیا کارهاي نیکی انجام دهند (هم چون ساختن بیمارستان و مدرسه و یا خدمات علمی و فنی به
بشریت) و هدف آنها رضاي خدا نباشد، باز هم خدا آنها را از ثمرات کارشان بهرهمند میکند و در دنیا آثار مادي و مفید کار خود
را میبینند؛ مثلًا مورد تشویق مردم قرار میگیرند و ص: 193 مشهور میشوند؛ اما این کارها در آخرت
«1» . براي آنها فایدهاي ندارد. 5. در این آیه تأکید شده که ثمرات و پاداش کار دنیاطلبان به صورت کامل در دنیا داده خواهد شد
این اشاره دارد که آنان در آخرت چیزي از خدا طلب نخواهند داشت. آموزهها و پیامها: 1. خدا پاداش دنیاطلبان را در این دنیا به
صورت کامل میدهد (ولی آنان از پاداش اخروي محروم میشوند). 2. هدف و انگیزهي انسان در کارها مهم است و براساس آن
پاداش میگیرد. 3. پاداش افراد را به طور کامل بدهید (اگر چه انگیزهي الهی نداشته باشند). *** قرآن کریم در آیهي شانزدهم
سورهي هود به نابودي اعمال دنیاطلبان اشاره کرده، میفرماید: 16 . أُولئِکَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الْآخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَ نَعُوا فِیهَا
وَبَاطِلٌ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ آنان، کسانی هستند که در آخرت، برایشان، جز آتش نیست! و آنچه را در این (دنیا) با زیرکی ساختند تباه
تعبیر جالبی است براي اعمالی که ظاهراً مفید و « حَبْط » . شد؛ و آنچه را همواره انجام میدادند، باطل است. نکتهها و اشارهها: 1
2. دنیاطلبان که با اهداف غیر الهی کار «1» . انسانی است، ص: 194 اما در باطن با نیّتی ناپاك همراه است
میکنند، در دنیا پاداش خود را دریافت میکنند، پس در آخرت بهرهاي نخواهند داشت و اعمالشان نابود میگردد. 3. دنیاطلبان
در این آیه ممکن است « باطل » چون براي خدا کاري نکردهاند و وظایف خود را انجام ندادهاند، گرفتار آتش میشوند. 4. واژهي
اشاره به آن باشد که اعمالشان از آغاز باطل و بیاثر بوده است؛ و این در آخرت کشف میشود. 5. در برخی احادیث از پیامبر
صلی الله علیه و آله حکایت شده که در روز رستاخیز پیروان من سه گروه میشوند: گروه بااخلاص و گروه ریاکار و گروهی که به
خاطر دنیاطلبی خدا را پرستش کردند. و در آن حال خدا به گروه دنیاطلب میگوید: به عزت و جلالم سوگند! بگو هدف تو از
پرستش من چه بود؟ او در پاسخ میگوید: دنیا. و خدا میگوید: بنابراین، آنچه اندوختی به حال تو سودي نمیدهد و به آن
بازنمیگردي، او را به سوي آتش ببرید. سرنوشت ریاکاران نیز دوزخ است، اما افراد بااخلاص که به خاطر خدا عبادت و کار
آموزهها و پیامها: 1. دنیا را هدف خود قرار ندهید که در آخرت بهرهاي «2» . کردهاند نجات مییابند و روانهي بهشت میشوند
2. فرجام دنیامداران دوزخ است. *** قرآن کریم نخواهید داشت و اعمالتان باطل خواهد شد. ص: 195
. در آیهي هفدهم سورهي هود به دو گروه مسلمانان راستین و کافران متفرق، و بیایمانی اکثر مردم اشاره میکند و میفرماید: 17
أَفَمَن کَانَ عَلَی بَیِّنَۀٍ مِنْ رَبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِن قَبْلِهِ کِتَابُ مُوسَی إِمَاماً وَرَحْمَ ۀً أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن یَکْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ
مَوْعِدُهُ فَلَا تَکُ فِی مِرْیَۀٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَبِّکَ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یُؤْمِنُونَ و آیا کسی که از طرف پروردگارش بر دلیلی روشن
میباشد، و گواهی، از جانب آن (خدا) از او پیروي میکند، و (نیز) پیش از آن، کتاب موسی در حالی که پیشوا و رحمت بود
(گواه بر آن بود، همانند کسی است که اینچنین نباشد)؟! آنان (که جویاي حقیقتند) به او ایمان میآورند؛ و هر کس از حزبهاي
(مختلف) به او کفر ورزد، پس آتش وعدهگاه اوست! پس از آن در تردید مباش، [چرا] که آن حق است [و] از جانب پروردگار
توست؛ و لیکن بیشتر مردم ایمان نمیآورند. نکتهها و اشارهها: 1. مفسران قرآن این آیه را حداقل دو گونه تفسیر کردهاند: نخست
آن که مقصود اصلی، بیان حال پیامبر صلی الله علیه و آله است و به حال مؤمنان راستین که به او ایمان میآورند نیز اشاره شده
صفحه 58 از 109
است. دوم آن که هدف اصلی، بیان حال مؤمنان راستین است که با دلایل روشن و شواهدي که بر دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله
به نظر میرسد که آیه مطلبی کلی میگوید که پیامبر صلی الله علیه و آله مصداق روشن آن است، اما «1» . آمده ایمان میآورند
یا « بیّنه » 2. مقصود از تفسیر اول با ظاهر تعبیرات آیه و احادیث مربوط به آن سازگارتر است. ص: 196
دلیل روشن در این آیه، قرآن کریم است. 3. منظور از شاهد و گواه در این آیه، مؤمنان راستین، هم چون علی علیه السلام هستند؛
زیرا یکی از نشانههاي حقانیّت یک مکتب، افراد باایمان، بااخلاص، فداکار و بادرایتی هستند که تربیت کرده است و از این «1»
روست که میتوان گفت: پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله دو معجزه داشت: قرآن کریم و علی علیه السلام. 4. در احادیث متعددي
و در حدیث دیگري از امام باقر «2» . در این آیه امام علی علیه السلام است « شاهد » از شیعه و اهل سنت حکایت شده که مقصود از
البته این گونه احادیث به «3» . علیه السلام حکایت شده که منظور از شاهد، امیر المؤمنین و جانشینان او یکی پس از دیگري هستند
معناي انحصار آیه نیست، بلکه مصادیق کامل آیه را بیان میکند و مفهوم آیه شامل مؤمنان راستین، هم چون ابوذر و سلمان
میشود. 5. در این آیه فقط به تورات اشاره شده است؛ شاید بدان سبب است که در محیط جزیرة العرب در هنگام ظهور پیامبر
صلی الله علیه و آله بیشتر افکار یهودیان منتشر شده بود و مسیحیان در محیط دورتري بودند و یا این که صفات پیامبر صلی الله علیه
یاد شده است؛ شاید بدان سبب که تفسیر « امام » و آله در تورات به صورت جامعتري آمده بود. 6. در این آیه از تورات با عنوان
قرآن مهر جلد نهم، ص: 197 احکام شریعت موسی علیه السلام به صورت کامل در تورات آمده است. 7. با آن که پیامبر صلی الله
علیه و آله مطالب وحی را به صورت شهودي دریافت میکرد و در آن شک نمیکرد، اما در این آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله
و این روش قرآن است که گاهی به پیامبر صلی الله علیه و آله «. هرگز در آنچه بر تو فرود آمد تردیدي به دل راه مده » گفته شد که
8. حقانیّت دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله از سه طریق به اثبات میرسد: «1» . خطاب میکند، اما مقصودش عموم مسلمانان هستند
الف) قرآن که دلیل روشن است. ب) کتابهاي آسمانی پیشین که نشانههاي پیامبر صلی الله علیه و آله در آنهاست و به همین دلیل
برخی اهل کتاب در انتظار آمدن پیامبر اسلام بودند. ج) مطالعه در وضع پیروان و حامیان راستین اسلام هم چون علی علیه السلام و
فرزندان معصوم او. 9. در این آیه آمده است که بیشتر مردم ایمان نخواهند آورد. این مطلب بار دیگر نشان میدهد که قرآن معیار
حقانیّت را اکثریت مردم نمیداند، بلکه معیار حق یا باطل بودن، عقاید و نظرها و اعمال افراد است. آموزهها و پیامها: 1. کسانی را
که دلیل و شاهد دارند، با کسانی که دلیل ندارند برابر ندانید. 2. معیار حقانیّت، دلیل و شاهد است، نه کثرت افراد. *** قرآن
کریم در آیهي هیجدهم سورهي هود ستمکارترین مردم را معرفی و آنان را نفرین میکند و میفرماید: 18 . وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَي
عَلَی اللَّهِ کَذِباً أُولئِکَ یُعْرَضُونَ عَلَی رَبِّهِمْ وَیَقُولُ الْأَشْهَادُ هَؤُلَاءِ الَّذِین کَذَبُوا عَلَی رَبِّهِمْ أَلَا لَعْنَۀُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ تفسیر قرآن مهر جلد
نهم، ص: 198 و چه کسی ستمکارتر است از کسی که بر خدا دروغ بندد؟! آنان (در رستاخیز) بر پروردگارشان عرضه میشوند، و
نکتهها و اشارهها: «! اینان، کسانی هستند که به پروردگارشان دروغ بستند؛ هان، لعنت خدا بر ستمکاران باد » : گواهان خواهند گفت
یعنی ستمکارترین را به کار برده و گروههاي مختلفی را با این عنوان خوانده است که « اظلَم » 1. قرآن کریم در موارد متعددي تعبیر
2. در نظر قرآن، بالاترین «1» . ریشهي انحراف همهي آنها به شرك و تکذیب آیات الهی بازمیگردد که بالاترین تهمتهاست
. ظلمها، دروغ بستن بر خداست که نفی دعوت پیامبران راستین و نسبت دروغ به آنان دادن نیز در حقیقت تکذیب خداست. 3
مقصود از شاهدان در این آیه، پیامبران یا فرشتگان یا مأموران ثبت اعمال هستند و در این جا ممکن است مفهوم وسیع آیه شامل
.4 «2» . همهي آنها بشود. اما در آیات دیگر قرآن، از خدا، پیامبران، فرشتگان و اعضاي بدن، به عنوان شاهدان قیامت یاد شده است
به معناي دوري از رحمت خداست و در این آیه ستمکاران مورد لعنت قرار گرفتهاند، که ظاهراً گوینده و درخواست « لعنت »
ص: 199 آموزهها و پیامها: 1. دروغ بستن بر خدا، نوعی ظلم «3» . کنندهي لعنت، همان شاهدان هستند
فرهنگی است. 2. در قیامت گواهان زیادي علیه انسان شهادت میدهند (پس مواظب کردار خود باشید). 3. علیه ستمکاران
صفحه 59 از 109
دروغپرداز شعار دهید و به آنان لعنت بفرستید. *** قرآن کریم در آیهي نوزدهم سورهي هود سه ویژگی ستمکاران را بیان
میکند و میفرماید: 19 . الَّذِینَ یَصُ دُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ وَیَبْغُونَهَا عِوَجاً وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ کَافِرُونَ (همان) کسانی که (مردم را) از راه
خدا باز میدارند، و میخواهند آن [راه را منحرف سازند؛ و آنان همان منکران آخرتند. نکتهها و اشارهها: 1. ستمکاران با انواع
وسایل و از طریق القاي شبهات و تهدید و تطمیع، مردم را از راه خدا بازمیدارند. 2. ستمکاران با استفاده از تحریف، تفسیر به رأي
. و مخفی ساختن حقایق، راه خدا را کژراهه جلوه میدهند تا حقطلبان راه اصلی را پیدا نکنند و نتوانند به راه مستقیم الهی بروند. 3
. ستمکاران نسبت به رستاخیز کفر میورزند و آن را منکر میشوند و در حقیقت همین مطلب منشأ انحرافات دیگر آنها میشود. 4
هرگونه انحراف و تغییر موضع واقعی اشیا، اعمال، صفات ص: 200 و عقاید را شامل « ظلم » واژهي
و به خاطر همین است که ستمکاران با این «1» میشود و از این رو ویژگیهاي سهگانهي فوق، همگی در مفهوم ظلم جمع میشود
ویژگیها توصیف میشوند. 5. در برخی احادیث آمده است که مقصود از ستمکاران در این آیه، دشمنان آل محمد صلی الله علیه
روشن است که «2» . و آله هستند و حتی نام برخی سران آنان برده شده است که مانع راه الهی امامت شدند و آن را منحرف کردند
این گونه روایات برخی مصادیق آیه را در بستر تاریخ بیان میکند. آموزهها و پیامها: 1. بستن راه خدا یا کج نشان دادن آن نوعی
ظلم است. 2. با راه خدا مبارزه نکنید که فرجامی کفرآمیز دارد. *** قرآن کریم در آیهي بیستم سورهي هود به چند ویژگی دیگر
ستمکاران اشاره میکند و میفرماید: 20 . أُولئِکَ لَمْ یَکُونُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَا کَانَ لَهُمْ مِن دُونِ اللَّهِ مِنْ أَوْلِیَاءَ یُضَاعَفُ لَهُمُ
الْعَذَابُ مَا کَانُوا یَسْتَطِیعُونَ السَّمْعَ وَمَا کَانُوا یُبْصِ رُونَ آنان در زمین عاجز کننده (خدا) نبودهاند، و غیر از خدا برایشان هیچ سرپرستی
نبود. عذاب براي آنان دو [یا چند] برابر میشود! (زیرا) هرگز توان شنیدن (سخن حق را) نداشتند؛ و هرگز (حقیقت را) نمیدیدند.
اشاره شده است؛ شاید بدان سبب که هم خودشان گمراه و « چند برابر شدن عذاب ستمکاران » نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به
گناهکار بودند و هم دیگران را به این ص: 201 راهها میکشاندند، و بار گناهان آنان را نیز بدوش
2. در این آیه آمده است که ستمکاران توانایی شنیدن (سخن حق) را ندارند؛ یعنی «1» . میکشند و به خاطر آنها عذاب میشوند
سخن حق آن قدر سنگین است که گویی اصلًا توانایی شنیدن آن را ندارند. به عبارت دیگر، آنان عملًا چشم و گوش خود را با
لجاجت و کینهورزي، از کار انداختهاند و حقایق را درك نمیکنند؛ البته روشن است که این کار از آنان سلب مسئولیت نمیکند.
آموزهها و پیامها: 1. ستمکاري نکنید که ستمکاران نه میتوانند از عذاب الهی بگریزند و نه یاوري خواهند یافت. 2. ستمکاران
(کافرکیش که با دروغ بستن به خدا دیگران را منحرف میکنند) منتظر عذابی دو چندان باشند. 3. سخن حق را بشنوید و حقایق را
ببینید (وگرنه همین سبب گمراهی و ستمکاري و عذاب شما میشود). *** قرآن کریم در آیات بیست و یکم و بیست و دوم
سورهي هود به زیان کاري ستمکاران اشاره کرده، میفرماید: 21 و 22 . أُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُم مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ*
لَا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِی الآخِرَةِ هُمُ الَأخْسَرُونَ آنان کسانی هستند که به خودشان زیان رساندهاند، و آنچه را همواره (از معبودها به دروغ)
میساختند، از (نظر) شان گم شد.* ناگزیر در آخرت، ص: 202 تنها آنان (از همه) زیان کارترند! نکتهها
و اشارهها: 1. خسارتهایی که به انسان میرسد، گاهی مربوط به مال و گاهی مربوط به فرزندان و بستگان است، اما مهمترین
خسارت، همان زیان روحی است که انسان سرمایهي وجودياش را از کف بدهد و ورشکست شود، اما مسئولیتهاي آن را به
دوش بکشد و گرفتار عذاب الهی شود؛ از این جهت است که ستمکاران در دنیا ضرر کرده و در آخرت هم از زیان کارترین مردم
هستند. 2. در فرهنگ قرآن، دنیا بازاري است که مردم فروشندهي آن، و جان و مال و عمل انسانها کالاي این بازار است و انسان
میتواند کالاي خود را به قیمت بهشت به خدا بفروشد و سود کند و یا با قیمت ارزانی به دیگران بفروشد و زیان کار شود. 3. زیان
حقیقی و بالاترین ضرر، زیان کاري در عمر و جان انسان است که جبرانناپذیر است. 4. گفتارهاي ناروا و معبودهاي دروغین
جلوهاي ظاهري دارند و از آن جا که حقیقتی در بر ندارند، گم و تباه میشوند. 5. در مجموع پنج آیهي 18 تا 22 سورهي هود،
صفحه 60 از 109
یازده صفت و ویژگی براي ستمکاران دروغپرداز بیان شد که عبارتاند از: لعنت خدا بر آنان است، راه خدا را میبندند، آن را
کژراهه جلوه میدهند، منکر سراي دیگر هستند، نمیتوانند از کیفر الهی فرار کنند، یاوري نمییابند، نمیتوانند سخن حق را بشنوند
و حقایق را ببینند، به خودشان ضرر زدهاند، هرچه را بافته بودند محو گردید و در رستاخیز زیان کارترین مردم هستند. آموزهها و
پیامها: 1. ستمکاري نکنید که خودتان زیان میبینید. 2. شدت زیان کاري ستمکاران در رستاخیز روشن میشود. *** تفسیر قرآن
مهر جلد نهم، ص: 203 قرآن کریم در آیهي بیست و سوم سورهي هود به ویژگیهاي مؤمنان و پاداش آنان اشاره کرده، میفرماید:
23 . إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَخْبَتُوا إِلَی رَبِّهِمْ أُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّۀِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ در حقیقت کسانی که ایمان آوردند
و [کارهاي شایسته انجام دادند و (با فروتنی) به سوي پروردگارشان آرام یافتند، آنان اهل بهشتاند؛ در حالی که آنان در آن جا
ماندگارند. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه سه ویژگی ایمان، عمل شایسته و فروتنی را براي انسانهاي سعادتمند بیان کرده است
که در برابر گروه ستمکاران زیان کار قرار دارند. 2. ثمرهي ایمان، عمل شایسته است و فروتنی و تسلیم در برابر خدا و اطمینان به
از آثار ایمان و عمل صالح است؛ چراکه اعتقاد صحیح و عمل پاك سرچشمهي این صفات عالی در درون جان «1» وعدههاي او
انسان میشود. 3. قرآن کریم از روش مقایسهي گروههاي متضاد براي تربیت انسانها استفاده میکند. در این آیات، ستمکاران
دروغپرداز را در برابر مؤمنان راستین قرار داد و زیان کاري آنان و پاداشهاي اینان را بیان کرد تا رهنمودي براي هدایت انسانهاي
دیگر باشد. ص: 204 آموزهها و پیامها: 1. انسانهاي مؤمن، شایسته کردار، تسلیم و فروتن اهل بهشتاند.
2. مؤمنان نیکوکردار با فروتنی به سوي پروردگارتان بروید. *** قرآن کریم در آیهي بیست و چهارم سورهي هود مؤمنان راستین
و ستمکاران دروغپرداز را با مثالی مناسب مقایسه میکند و میفرماید: 24 . مَثَلُ الْفَرِیقَیْنِ کَالْأَعْمَی وَالْأَصَمِّ وَالْبَصیرِ وَالسَّمِیعِ هَلْ
یَسْتَوِیَانِ مَثَلًا أَفَلَا تَذَکَّرُونَ مثال این دو گروه [مؤمنان و ستمکاران ، همانند نابینا و ناشنوا، و بینا و شنواست؛ آیا (این دو،) در مثال
مساویند؟! آیا (غافلید) و متذکّر نمیشوید؟! نکتهها و اشارهها: 1. تشبیه معقولات به محسوسات یکی از روشهاي بیان مطالب و
ساده کردن آنها براي عموم مردم است. قرآن با استفاده از این روش حقایق مهم و حساس را به روشنی بیان کرده و براي تربیت
ستمکاران دروغپرداز » انسانها از روش مقایسه و پرسش هم استفاده کرده است. 2. در آیهي بیستم سورهي هود بیان شده است که
و در آیهي فوق آنان را به انسانهاي نابینا و ناشنوا تشبیه کرده «. و کافرکیش، نمیتوانند (سخن حق) را بشنوند و (حقایق) را ببینند
که نمیتوانند حقایق اطراف خود را به خوبی درك کنند. آري؛ ستمکاران در اثر تعصب و خودپرستی، چشم و گوش حقیقتبین
خود را از دست دادهاند و نمیتوانند حقایق مربوط به ماوراي طبیعت و ایمان را درك کنند. 3. در این آیه مؤمنان راستین به
انسانهاي بینا و شنوا تشبیه شدهاند که با چشم و گوش باز، هر حرکتی را میبینند و هر صدایی را میشنوند و حقایق تفسیر قرآن
مهر جلد نهم، ص: 205 را درك میکنند و راهی به سوي سعادت و جهان غیب میگشایند. 4. مثال زدن به نابینایان و ناشنوایان به
معناي توهین به این افراد روشندل و نیکوسرشت نیست. این یک مثال عرفی است و چه بسا انسانهاي نابینایی که چشم عقل و دل
آنها به نور ایمان بینا میشود، در حالی که انسانهاي به ظاهر بینا و شنوا، حقایق را نمیبینند و نمیشنوند. پس معیار برتري انسانها
. بر همدیگر داشتن چشم و گوش ظاهري نیست، بلکه درك حقایق و معرفت و ایمان و کردار نیک است. آموزهها و پیامها: 1
ستمکاران هم چون نابینایان و ناشنوایان هستند و مؤمنان هم چون انسانهاي بینا و شنوا که حقایق را درك کردهاند. 2. از مثالهاي
قرآن پند بگیرید و بیدار شوید. ***
سرگذشت